REGOLA MONASTICA DI UN ANONIMO BENEDETTINO:

Autore: Carmelo Ottaviano

Fonte: Aevum, Anno 2, Fasc. 4 (Ott.-Dic. 1928), pp. 513-530

 Pubblicata da: Vita e Pensiero — Pubblicazioni dell’Università Cattolica del Sacro Cuore

---

 

INEDITA ET RARA

CARMELO OTTAVIANO

REGOLA MONASTICA DI UN ANONIMO BENEDETTINO

dal cod. Ambrosiano S. 17. Sup.

L'importanza che deriva al manoscritto S. 17. Sup. della Biblioteca Ambrosiana, — da me già in altro articolo citato su questa rivista, — dall’epoca a cui esso risale mi ha indotto a studiare e a pubblicare una Regula monastica in esso riportata, che non ho trovata edita nè nella Patrologia del Migne nè nel Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum latinorum di Vienna né, a quanto ho potuto constatare, nelle altre collezioni del genere.

La descrizione del ms. è già nota.

L'opuscolo non ha alcun titolo nè all’incipit nè all'explicit ed è anonimo. Nel codice va dal foglio 87 r. (del quale occupa i soli 7 ultimi righi) al foglio 95 r., cioè per 8 fogli circa.

Comincia con un prologo, che ha qualche pregio di fluidità stilistica, e comprende 15 capitoli, così intitolati dallo stesso autore:

1) Qualiter die dominico agendum sit; 2) Qualiter a sancto pascha usque ad kalendas octobris divina opera per diem agantur; 3) Qualiter a kalendis octobris usque in sancto pascha divina et humana opera nocturnis et diurnis oris agantur; 4) De ieiunio; 5) De cotidiana refectione; 6) De mensura ciborum; 7) De mensura potus; 8) De taciturnitate; 9) De oratione; 10) De lectionis studio; 11) De opere manuum; 12) De vilitate indumentorum; 13) De hospitalitate; 14) De humana laude; 15) De perseverantia boni operis.

Rivela poi un’accuratezza ordinata di pensiero e una estesa cultura patristico-letteraria: ha però il difetto di abbondare troppo di citazioni dai Padri. La materia di cui tratta non ha bisogno di ulteriori commenti. Ritengo utile pubblicarlo perchè lo considero, e tale appare a prima vista, un documento importantissimo sulle variazioni subite dalla Regola di S. Benedetto e sulle consuetudini monastiche nell’oscuro periodo che va dal secolo VIII al secolo X.

Non avanzo ipotesi sul possibile autore: è però indubbio che esso sia un benedettino. Numerose particolarità sintattiche e stilistiche dell'opuscolo fanno pensare che esso sia stato tradotto dal greco o scritto da un greco.

In quanto alla data, non trovo elementi per fissarla con precisione. L'anonimo autore cita Isidoro di Siviglia (570-638): quindi è certo posteriore al secolo VII e anteriore ai secoli IX-X.

L'occasione dell'opuscolo, come appare dal prologo, fu la richiesta da parte di un monaco di un prontuario di tutte le prescrizioni di vita monastica più importanti.

Il ms. è guasto in molti punti, sopratutto ai margini, ed è non povero di errori, come rilevo nell'apparato critico.

(Nota del redattore del sito. Le note, che nel testo originale sono a fondo pagina, le ho messe tra parentesi nella loro posizione nel testo della Regola.)

(fol. 87 r.) Largiente Domino, hec tibi pauca ex multorum constitutionibus patrum capitula succintim brevi ac inerudito sermone excepta, sicut petisti, carissime, dirigere curavi. Licet legalia apostolica et evangelica innumerabilia tibi ad arcem divine contemplationis suffitiant precepta, tamen hec nostra pauperrima et incuba exceptio, divinis et sanctorum patrum undique monita testimoniis, ad aminiculum, divina favente clemen(fol. 87 v.)tia, vite tue esse, ut credo, poterit. Modice etenim hae quindecim sententie, paternitatis tue causa caritatis transmisse, beatitudo tua eo affectu suscipiat, quo tui obedientis servuli voluntas porrigere curavit. Vale in Domino et in tempore orationis tue mei memento, carissime.

 

1) QUALITER DIE DOMINICO AGENDUM SIT.

2) QUALITER A SANCTO PASCA USQUE AD KALENDAS OCTOBRIS DIVINA OPERA PER DIEM AGANTUR.

3) QUALITER A KALENDIS OCTOBRIS USQUE IN SANCTO PASCA DIVINA ET HUMANA OPERA NOCTURNIS ET DIURNIS ORIS AGANTUR.

4) DE IEIUNIO.

5) DE COTIDIANA REFECTIONE.

6) DE MENSURA CIBORUM.

7) DE MENSURA POTUS.

8) DE TACITURNITATE.

9) DE ORATIONE.

10) DE LECTIONIS STUDIO.

11) DE OPERE MANUUM.

12) DE VILITATE INDUMENTORUM.

13) DE HOSPITALITATE.

14) DE HUMANA LAUDE.

15) DE PERSEVERANTIA BONI OPERIS.

 

1. QUALITER, DIE DOMINICO AGENDUM SIT.

« Dominicum diem, sicut ait Isidorus, apostoli ideo religiosa sollempnitate sanxerunt, quia in eo Deus redemptor noster a mortuis (fol. 88 r.) resurrexit; quique ideo dominicas appellatur, ut in eo a terrenis operibus vel a mundi inlecebris abstinentes, tantum divinis cultibus serviamus, dantes scilicet diei hunc honorem et severentiam (S. ISID., reverentiam.) propter spem resurrectionis nostre, quam habemus in illa » (S. ISIDORO, De ecclesiasticis officiis, L. I, cap. 24. (MIGNE, P. L., vol. 83, col. 760).). Legitur enim in epistola Leonis Pape De sacramento diei (Il primo « i » interlin.) dominice ita: « In hac die mundus sumpsit exordium; in hoc die per resurrectionem Christi et mors interitum et vita suscepit premium. In hac apostoli a Domino praedicandi omnibus gentibus evangelii tubam sumunt, imperandum (Ms. : iperandum.) universo mando sacramentum regenerationis accipiunt (MT., XXVII, 40.). In hac, sicut beatus Iohannes evangelista testatur, cum, congregatis in unum discipulis, clausis ianuis, ad eos Dominus introiret, insufflavit (La prima «f» interlin.) et dixit: « Accipite Spiritum Sanctum. Quorum remiseritis peccata remittuntur eis et quorum detinueritis detenta sunt » (Giov., XX, 22, 23.). In hac denique die promissus a Domino (Il ms, porta dopo « domino » una « s » ; ma credo che non sia l’abbreviazione di « sanctis ».) apostolis Spiritus Sanctus advenit » (S. LEONE, Ep. IX (MIGNE, P. L., vol. 54, col. 626).). In hac etenim die, sicut patres nostri verbo et exemplo nos (« S » interlin.) docuerunt, nihil est agendum nisi orationi, lectioni et tantummodo praedicationi (Scil., sed.... vacandum est).

 

2. QUALITER A SANCTO PASCHA USQUE AD KALENDAS OCTOBRIS DIVINA ET UMANA OPERA AGANTUR PER DIEM (Questa intestazione differisce dall’indicazione dell’indice, ma è più precisa.).

A sancto autem (Ms. aut) pasca usque ad kalendas octobris post matutinum offitium mox prima subsequatur, et usque ad tertiam manibus operandum est simul cum divina meditatione. Post terciam autem missarum sollemnia celebranda sunt. Qua (Scil. sollemnitate.) expleta usque ad sextam lectio divina studenda est. Post sextam autem, — si quarta, si quinta et sexta vel septima feria non fuerit, — reficiendum (fol. 88 v.) est. Post refectionem autem hore sexte, sicut Sanctus (Scil. Benedictus.) ceterique patres docent, arequiescendum aut (Ms. : autem.) legendum usque ad nonam. Post nonam autem usque ad vesperam operare et psallere oportet. Post vespertinum autem officium, quibus necesse est, edendi licentia a quibusdam sanctis patribus concessa est. Post hec, quantum hora permittit, lectio vacanda est et sic luce adhuc diei completorium persolvendum. Peractum autem completorium, secundum quod scriptum in regula (« Re » interlin.) patrum, dicendum est: « Pone, domine, custodiam ori meo et ostium circumstantie (Ms. : cirstantie.) labiis meis » (SALM., CXL, 3.). Et cum (Interlin.) a somno surrexeris: « Domine, labia mea aperies » (SALM., L, 17.).

 

3. QUALITER A KALENDIS OCTOBRIS USQUE IN SANCTO PASCHA DIVINA NOCTURNIS ET DIURNIS ORIS AGANTUR (Manca qui l'inciso « et Humana » riportato nell'indice.).

Media autem nocte sollempne officium peragendum est, quia scriptum est: « Media nocte surgebam ad confitendum tibi super iudicia iustitie tue » (SALM., CXVIII, 62.). Hoc namque tempore vastator angelus transiens primogenita egiptiorum percussit; unde et nos vigilare oportet, ne periculo egiptiorum admisceamur (Ms.: admisceamus.). Unde et Dominus in Evangelio: « Beati servi illi, quos cum venerit (« T » interlin.) Dominus invenerit vigilantes (Lc., XII, 37.); et si vespertina hora venerit et si media nocte dixisset et si galli cantui venerit, invenerit eos vigilantes, beati sunt » (Mc., XIII, 35. Ms. : dixisse.). Nam in Evangelio testatur, quia Iesus pernoctans erat in oratione Deo (Lc., VI, 12.). Paulus et Silas in custodia publica circa medium noctis orantes himnum, audientibus cunctis vinctis, memorantur (Att., XV-XVIII.), Oportet his horis psallendum orandumque, frequentiam nos in sanctis habere offitiis. Quo peracto, in divinis precibus (fol. 89 r.) tota deinceps nox ducenda est usque mane. Matutinorum sollempnitas incipiente luce celebranda est, quia matutina luce radiante Dominus et salvator noster ab inferis resurrexit; et ideo diluculo proinde oratur, ut resurreccio Christi celebretur. Longe autem antea David propheta prenuntiavit dicens: « In matutinis, domine, meditabor in te, quia fuisti adiutor meus » (SALM., LXII, 7.). Et alibi: « Prevenerunt oculi mei ad te diluculo » (SALM., CXVIII, 148.). Et iterum: « Ad te de luce vigilo, Deus » (SALM., LXII, 2.). Peractum vero matutinorum offitium, usque ad horam diei secundam secretius soli Deo orationibus summo cum studio intentissime insistendum est. Offitium autem ore prime ideo a sanctis patribus legitur esse institutum propter illud daviticum, ubi dicitur: « Mane adstabo tibi, et videbo quia tu es Deus nolens iniquitatem » (SALM., V, 5.). Et iterum: « Ad te orabo Domius (“Domine”: errore nel testo. Ndr.), mane; exaudies vocem meam » (SALM., V, 4.); et multa talia. Expletum autem praedictum offitium, leccio sancta usque ad horam diei tertiam de manibus tuis non recedat. Offitium autem hore tertie ideo celebratur, quia eadem hora Spiritus Sanctus in linguis igneis super apostolis in die sancto pentecosten descendisse legitur; impleturus gratia quam Christus promisit. Expletum vero offitium hore tertie, usque ad horam diei sextam propriis manibus simul cum divinis canticis operare oportet. Offitium autem hore sexte ideo celebratur, quia sexta hora Christus passus est. Expleto sexte hore offitio (Ms.: offitium.), iterum ut supra, cum divina meditatone ad aliquod opus propriis manibus exercedum properare festina usque ad horam nonam, ita tamen ut inter exercitationem (Ms. : exercitatione.) operis (fol. 89 v.) mens et corpus ad orationis studium frequenter recurrat; quia, ut sanctus ait Augustinus, « Servam Dei manibus operantem et psallere nomini Domini altissimi oportet » (S. AGOSTINO, Enarratio in Psalmos, CXI (MIGNE, P. L., vol. 37, col. 1173).). Supradicta autem (Ms. : aut.) frequens oratio intensissima et pura, non in multiloquio, sed in puritate cordis et compuncione lacrimarum esse debet. Offitium none hore ideo a sanctis patribus est institutum quia eadem hora, secundum evangelicam auctoritatem, Dominus Iesus emisit spiritum (MT., XXVII, 45.). Oram tertiam, sextam, nonam, quia, sicut in divinis legitur scripturis, daniel et tres pueri supplicationibus devoverunt (DAN., XIV.); atque tres iste hore Trinitatis nobis reverentiam denionstrant. Post nonam autem missarum solempnia celebranda sunt. Post haec divina lectio in manibus cum compuntione cordis amplexanda est usque ad vespertinum offitium. Vespertini autem offitii (Ms. : Vespertinum ... offitium.) et veteri testamento sollemnis est celebratio, quia eo tempore veterum sacrificia offerre adolereque altario aromata et vetera consuetudo erat, sicut ait David: « Dirigatur oratio mea sicut incensum in conspectu tuo; elevatio manuum mearum sacrifitium vespertinum » (SALM., CXL, 2.). In novo testamento eo tempore Dominus et salvator noster cenantibus apostolis misterii (Ms. : misterium.) sui corporis et sanguinis initium tradidit, ut tempus ipsius sacrificii vespertinum scilicet ostenderet. Proinde in honore ac memoria tantorum sacramentorum his temporibus adesse nos decet Dei conspectibus, et personare in eius cultibus orationem nostram, illi sacrificium offerentes atque in eius laudibus pariter exultantes. Expleto vespertino offitio, dicto imno cum gratiarum actione, (fol. 90 r.) cibum pro sustentatione corporis vespertinum et … ilum (Ms. g.) percipere oportet. Sicut ait inter cetera beatus Hieronimus ad paulinum presbiterum: « Sit vilis tibi et vespertinus cibus, olera et legumina: interdum et pisciculos pro summis ducas delitiis » (S. GIROLAMO, Ep. 58 ad Paulinum (MIGNE, P. L., vol. 22, col. 583).). Sit autem mensa refeccionis tue referta cibis anime et corporis, [idem] (Superfl. Forse, idest.) ut ex una parte codex (Ms. : quodex.) apertus sit, et ex altera panis, ut semper anima tua divino satietur verbo, dum corpus tuum humano percipitur alimento; quia sic item (I. 1.) scriptum est: « Non in solo pane vivit homo, sed (Ms. : set.) in omni verbo quod procedit ex ore dei » (DEUT., VIII, 3.). Cum autem surrexeris a mensa eoram altario Christi, gratiarum resolve (L’ultimo « e » interlin.) actiones. Post hec iterum sancta in manibus leccio ascendat usque ad terminum lucis diei; dum aduc dies est, completorium celebrandum est. Completorium divina ex auctoritate institutum est, David propheta dicente: « Si ascendero in lectum strati mei, si dedero sommum oculis meis, et palpebris meis dormitationem, aut requiem temporibus meis: donec inveniam locum Domino, tabernaculum Deo iacob » (SALM., CXXXI, 3-5.), etc. Post completorium autem repausationem corporis concedenda est. Tu vero illud recole quod in Canticis Canticorum scriptum est: « Super lectulum meum quesivi quem diligit anima mea » (CANT., III, 1.). Ut autem invenias illum ad cuius (Ms.: invenies ... cm.) celestia palatia festinare desideras, lava per singulas noctes lectum tuum, lacrimis stratum tuum riga, vigila, et esto sicut passer in solitudine. Dic (Ms. g. Pare che a die segua un d.) Deo tuo (fol. 90 v.): « De nocte vigilat spiritus meus ad te, Deus, quia lux tua sunt praecepta super terram ». « Noctibus, ut beatus ait Hieronimus, bis terque surgendum est, revolvendum de scripturis que memoriter retinentur » (S. GIROLAMO, Ep. 22 (MIGNE, P. L., vol. 22, col. 421). Ms.: hi sunt que.) .... se (Ms. g.) tuus sommus oratio sit, ut actio tua dicat: « Ego dormio et cor meum vigilat » (CANT., V, 2.).

 

4. DE IEIUNIO.

Sic (I. 1.) quoque debes ieiunare ut, fracto corporis appetitu (Ms. : apetitu.), nec in lectione nec in psalmis nec in vigiliis solito quid minus facias (« S » interlin.). Item parcus cibus et semper venter esuriens triduanis ieiunis praeferatur. AugustInus episcopus: « Ieiunium universam esse dicimus corporis castigationem » (S. AGOSTINO, De perfectione iustitiae hominis, cap. VIII (MIGNE, P. L., vol. 44, col. 300).). Non est tantummodo ieiunandum a concupiscentia ciborum, sed et de omni leticia temporalium delectationum.

 

5. DE COTTIDIANA REFECTIONE.

[A] (Ms. g. — I. a.) sancto autem pasca usque ad pentecosten, sicut ait sanctus Benedictus, ad sextam reficiendum est et ad seram cenandum. De is autem diebus sanctus Isidorus in Libro Officiorum ait: « Post pasca autem usque ad pentecosten, licet traditio ecclesiastica abstinentie rigorem prandiis relaxaverit, tamen si quis monachorum vel clericorum ieiunare cupiat (Ms. : cupiut.), non sunt prohibendi, quia et antonius et paulus [et] (Ms. g. — I. a.) ceteri patres antiqui etiam in his diebus in eremo leguntur abstinuisse, neque solvisse abstinentiam nisi tantum die dominico » (S. ISIDORO, De ecclesiasticis officiis, L. I, cap. 43 (MIGNE, P. L., vol. 83, col. 776).). « Pentecosten autem usque ad kalendas octobris, si quarta et sexta feria fuerit, sicut sanctus ait Apollonius, non est solvendum ieiunium, sed et sabbati dies a plerisque sanctis patribus ieiunio consecratus habetur » (Non trovo nè nel MIGNE nè in altre collezioni pubblicate le opere di questo Apollonius (?).). (fol. 91 r.) Secunda et tercia aut quinta feria, si placuerit, ad sextam reficiendum, sin autem ad oram nonam protelandum. A kalendis octobris usque in pascha, excepto diebus festis, usque ad vesperum est refectio perlonganda.

 

6. DE MENSURA CIBORUM.

Vivere enim solis soleribus et leguminibus, sepe pisciculis fluminibus vel marinis oportet. Isidorus episcopus: « Per omnem autem ebdomadam (L'ultima « a » interlin.) fructus viles olerum cibus ac palentia utantur legumina » (S. ISIDORO, Regula monachorum, cap. IX (MIGNE, P. L., vol. 83, col. 880)). Basilius episcopus: « Oportet omni modo uti cibis, qui et facilius et levius comparantur » (S. BASILIO, Regula monachorum, cap. IX (MIGNE, P. L., vol. 103, col. 502)). Item: Si quid ergo illud est quod potest vel cicius vel levius explere hanc necessitatem corporis, id pocius in cibis eligendum est » (Ibid. (col. 501).). Sanctus Benedictus ait: « Credimus in refectione cotidiana, sive una sit refectio sive prandii et cene, panis libra una et duo pulmentaria cocta sufficere, et si fuerit unde poma vel nascentia leguminum, addatur et tercium » (S. BENEDETTO, Regula, cap. XXXIX (MIGNE, P. L., vol. 66, col. 614).). Ieronimus: « Sit itaque moderatus cibus et numquam venter expletus; multi quippe sunt qui cum vino sint sobrii, ciborum largitate sunt ebrii. Ad orationem tibi nocte surgenti non indigestio ructum faciat, sed (Ms. : set.) inanitas (S. GIROLAMO, Ep. 22 (MIGNE, P. L., vol. 22, col. 404).). Ambrosius episcopus: « Ne des te ipsum saturitatem ventris et ne replearis somno nocturno: hoc enim modo efficeris mundus, et spiritus Domini superveniet in te » (S. AMBROGIO, De Trinitate tractatus (MIGNE, P. L., vol. XVII, col. 509 sgg.).).

 

7. DE MENSURA POTUS.

Sanctus Hieronimus ait: « Vinum et adolescentia duplex incendium voluptatis; quid oleum flamme adicimus ? Quid ardenti (Ms. : ardentis.) corpusculo fomenta ignis (I. 1.) ministramus? Paulus ad timotheum: « Nam noli, inquit (Ms. : inquid.), aquam bibere, sed vino modico utere propter stomachum tuum et frequentes tuas infirmitates » (I TIM., V, 23.). Vide quibus causis vini pocio (fol. 91 v.) concedatur, ut hoc stomachi dolor et frequens medeatur infirmitas. Et ne nobis forsitan de egrotationibus blandiremur, modicum praecepit esse sumendum, medici potius consilio quam apostoli.... Alioquin idem apostolus alibi se dixisse meminerat et « Vinum in quo est luxuria » (EFES., V, 18.) et « Bonum est homini vinum non bibere et carnem non manducare (ROM., IV, 21.) » (S. GIROLAMO, Ep. 22 (MIGNE, P. L., vol. 22, col. 399).). Athanasius episcopus: « Carnis et vini speties quasi caloris fomenta et libidinis invitamenta fuge » (S. ATANASIO, De observationibus monachorum (MIGNE, P. L., vol. 103, col. 665 sgg.)).

 

8. DE TACITURNITATE.

Oportet namque secundum sanctorum catholicorum patrum auctoritatem (Ms. : auctoritate.) tempore orationis ac lectionis ab humano cessare conloquio: solum taritummodo domi, foris (Incisi pressoché indecifrabili. Questa lettura è molto incerta.) militare, nisi forte pro necessitate supervenientum ospitum ab hoc contingerit (Scil., recedere.). Reliquis autem horis tibi ad opus corporale exercendum deputatis, quicquid ministris tuis et tibi necesse fuerit, invicem brevi sermone definienda est querimonia. Quia secundum hieremie prophete testimonium beatus est qui tulit iugum adolescentie sue, sedebit solitario et tacebit. Cum autem tibi necessitas incumbit loquendi, [aut] (Superfl.) auctoritas iubet, ut dicas prius tercio: « Domine, labia mea aperies » (SALM., L, 17.); quo praedicto mox cum omni celeritate redde responsum. Leniter ac sine risu, humiliter et pauca verba et rationabilia loquaris, quia scriptum est: « In multiloquio peccatum non deerit » (PROV., X, 19.). Cum autem aliquis ostiolum tuum pulsaverit (Ms. : pulsave.), secundum auctoritatem sancti Benedicti, « Deo gratias » responde, et mox evacuatis manibus et omne opus imperfectum relinquendo, summa cum festinatione timoris Dei responsum reddere propera. Si cogitationes prave cordi tuo advenerint, secundum auctoritatem sancti Benedicti (fol. 92 r.) dic corde et ore: « Tunc ego immaculatus coram eo, si observavero me ab iniquitate [me] » (SALM., XVIII, 14. Rip.). Si autem inepta letitia risusque accesserit tibi, recole Dominicum illud praeceptum: « Ve vobis qai ridetis nunc, quia lugebitis et flebitis » (Lc., VI, 25.). Et iterum: « Beati qui flent nunc » (Lc., VI, 21.). Et Apostolo: « Miseri, flete et lugete, quia risas vester in luctu convertetur et gaadiam in merore » (S. GIAC., IV, 9.). Unde et Salomon: « Risui dixi amentiam » (ECCL., II, 2.). Et iterum: « Stultus in risu exaltat vocem suam (ECCL., XXI, 23.). Vir autem sapiens vix tacite ridebit ». Nam Dominus et salvator noster legitur flevisse super illam, dicens: « Quia si cognoscisses et tu » (Lc., XIX, 42.). Nusquam .... (Inciso indecifr. Forse enim) invenitur, quantum ad auctoritatem evangeli pertinet, usus risu fuisse.

 

9. DE ORATIONE.

Sanctus Ciprianus: « Non verbis tantum, sed et factis Dominus nos orare docuit, ipse orans frequenter et deprecans; et quid nos facere oportet et exempli sui contestatione demonstrans, sicut scriptum est: « Ipse autem fuit secedens in solitudine et orans » (Lc., V, 1.). Et iterum: « Exivit in monte orare et fuit pernoctans in oratione Dei » (Lc., VI, 12.). Quod si ille orabat qui sine peccato erat, quanto magis nos (Ms. g — I. 1.) peccatores oportet orare ? Et si ille per totam noctem iugiter vigilans, et continuis precibus orabat, quanto magis nos in frequentando oratione debemus nocte vigilare ? » (S. CIPRIANO, De oratione dominica, XXIX (MIGNE, P. L., vol. 4, col. 556).). Isidorus episcopus: « Hoc est remedium eius qui vitiorum tentamentis exestuat, ut quotiens quolibet tangitur vitio, totiens ad orationem se subdat, quia frequens oratio vitiorum impugnationem extinguit » (S. ISIDORO, Sententiarum L. III, cap. VII (MIGNE, P. L., vol. 83, col. 671-72). Ms. : que, testamentis, qulibet, impugnatione.). Atanasius episcopus: « Cum orationem celebrare de(fol. 92 v.)sideras, talem te exibe quasi quod sis cum Domino locuturus. Cum psalmum dicis, cuius verba dicis agnosce, et in compuncione magis animi quam in vocis dulcedine delectare. Lacrimas enim psallentis Deus magis quam voces (Ms. : vocis.) comprobat. Omnium operum et cogitationum tuarum speculatorem Deum crede; et cave ne quod divinis oculis indignum sit aut opereris aut cogites » (Non trovo questa citazione nelle opere di S. ATANASIO).

 

10. DE LECTIONIS STUDIO.

Cesarius episcopus: « De divinus scripturarum fontibus iugiter aquam salutis anima hauriat, illam utique de qua dominus dicit: « Qui credit in me, flumina de ventre eius fluent aque vive ». De paradisi etiam floribus, hoc est sanctarum scripturarum sensibus, anima sancta se iugiter ornare contendat » (S. CESARIO, Regula ad monachos (MIGNE, P. L., vol. 67, col. 1099, seg.).). Athanasius episcopus: « Divine lectionis convivium dilige et specialibus te saturare dapibus; concupisce et illos potius quere cibos, quibus anima magis quam corpus reficiatur » (S. ATANASIO, De observationibus monachorum (MIGNE, P. L., vol. 103, col. 665 sgg.)). Ieronimus presbiter: « Crebrius lege, disce quam plurima; tenente te codicem somnus oprepat et cadentem faciem pagina sancta suscipiat » (S. GEROLAMO, Ep. 22 (MIGNE, P. L., vol. 22, col. 404).). Cum aperueris codicem, priusquam incipias legere, dicere te oportet illud Daviticum tertio secundum auctoritatem cuiusdam patris: « Domine, labia mea aperies, et os meum adnuntiabit laudem tuam » (SALM., L, 17.). « Da mihi intellectum, et scrutabor legem tuam, et custodiam illam in corde meo » (SALM., LXVIII, 34.). Et tunc leccio cum compuncione cordis incipienda est. Peracta autem leccione, dicere opertet: « Confitebor tibi, Domine, in direccione cordis, in eo quod didici iudicia iustitie tue (SALM., CXVIII, 7.). Eructuabunt labia mea (SALM., CXVIII, 171.) … (Ms. g. Inciso indecifr. Il testo sacro porta hymnum.) quoniam mandata (Ms. : manda.) tua elegi (SALM., CXVIII, 173.) ». Si autem aliqua tibi temptatio ma (f. 93 r.) lorum hominum vel etiam immundorum spirituum pulsaverit, secundum auctoritatem beati Augustini episcopi dic ore et corde: « Dominus mihi adiutor est (Interlin.): non timebo quid faciat mihi homo. Dominus mihi adiutor est, et ego despiciam inimicos » (SALM., CXVII, 6-7.).

 

11. DE OPERE MANUUM.

Sanctus Isidorus episcopus: « Dei servus semper operetar manibus suis, ita ut variis officiorum artibus laborisque studium suum impendat, sequens loquentem apostolum, qui dicit: « Neque panem gratis manducavimus, sed in labore et fatigatione, nocte et die laborantes ». Et iterum: « Qui non vult operare, non manducet » (II TESS., III, 10.). Per ocium enim libidines et noxiarum cogitationum nutrimento concrescunt; per laboris (« Is » interlin.) vero esercitium vitia nihilominus elabuntur .... (Così S. ISIDORO. Ms. : elaboratur.). Nam et patriarche greges paverunt .... et ioseph iustus, cui (Ms. : cuius.) virgo Maria desponsata extitit, faber ferrarius fuit. Siquidem et petrus princeps apostolorum piscatoris gessit offitium; et omnes apostoli corporale opus faciebant, unde vitam corporis sustentabant.... Servus (Ms. : servuus.) Christi sic manibus operari debet, ut semper laudem Dei in ore habeat, et lingua eius psalmis atque imnis inserviat. Laborandum est ergo corpore, animi fixa in Deum intentione.... Sicque manus in opere implicando est, ut mens non avertatur a Deo » (S. ISIDORO, Regula monachorum, cap. V (MIGNE, P. L., vol. 83, col. 873-74).). Sanctus Benedictus: « Tunc vero monachi sunt, si labore (« La » interlin.) manuum suarum vivunt, sicut patres nostri et apostoli » (S. BENEDETTO, Regula, cap. XLVIII (MIGNE, P. L., vol. 66, col. 703).). Cum autem corporale opus manibus exercendum tibi necesse fuerit, priusquam incipias, illud secundum auctoritatem Sancti Benedicti et Cassiani presbiteri dic tertio: « Deus, in adiutorium meum intende; Domine ad adiuvandum me festiva, ad iungendam gloriam » (SALM., LXIX, 2.), (fol. 93 v.) et tunc, picta fronte cruce Christi, incoa opus illud. Sic enim ait dominus Ieronimus: « Ad omnem actum, ad omnem incessum manus pingat crucem » (S. GEROLAMO, Ep. 22 (MIGNE, P. L., vol. 22, col. 421).). Predictum autem versum, idest: «Deus, in adiutorium meum..,. » (SALM., LXIX, 2.), idem Cassianus in decima conlatione sua (CASSIANO, Collatio, cap. X (MIGNE, P. L., vol. 49, col. 831 seg.).) summa laude concelebrat, adfirmans congruum et nimis utile esse dicendum ad omnem necessitatem umanam, seu contra invisibilem ostem. Peractum autem opus, secundum auctoritatem sancti Benedicti dic coram altario Christi: « Benedictus es, Domine Deus meus, qui adiuvasti me et consolatus es me » (SALM., LXXXV, 17.).

 

12. DE VILITATE INDUMENTORUM.

Vilitas autem et abiectio indumentorum secundum exempla multorum sanctorum patruum placeat. Ait beatus Gregorius papa: « Nemo estimet in fluxo atque studio vestium peccatum deesse, quia, si oc culpa non esset, nullo modo iohannem de vestimenti sui (Ms. : vestimento suo.) asperitate Dominus laudasset. Si cultus vestium culpa non esset (Ms. : esse.), nequaquam (Ms. : netquaquam.) petrus apostolus per epistolam feminas a pretiosarum vestium apetitu compesceret, dicens: « Non in veste preciosa » (I PETR., III, 3; I TIM., II, 9.). Pensandum nobis summopere est (Ms. : esse.) de cultu vestium, que culpa sit (Ms. : si.) hoc etiam viros appetere (Ms.: apetere.), a quo curavit pastor ecclesie et feminas peribere » (S. GREGORIO, Homiliarum in Evangelia, L. I, Homil. VI, 3 (MIGNE, P. L, vol. 76, col. 1097).). In sacris etenim legitur canonibus, concilio cartaginensi, ut clericus nec vestibus nec caltiamentis quaerat decorem (Ms.: docorum.). Sanctus Ieronimus sic ait: « Vilis tunica seculi praebet conteptum » (S. GEROLAMO, Ep. CXXV (MIGNE, P. L., vol. 22, col. 1075).). Sanctus Benedictus ita ait de quo (Ms. : qua.) colore aut grossitudine dentur vestimenta: « Non causentur monachi, sed quales inveniri possunt in provintia qua habitant, aut quod vilius comparari possiti (S. BENEDETTO, Regula, cap. LV (MIGNE, P. L., vol. 66, col. 771).). Cassianus etenim ita: « Vestis quoque sit, que corpus contegat tantum nuditatemque repeltat et frigoris recondat iniuriam, (f. 94 r.) non que feminarum vanitatis aut elationis enutriat » (CASSIANO, De coenobiorum institutis, L. I, c. III (MIGNE, P. L., vol. 49, col. 64). Ms. sic. Deve evidentemente dire vanitatem aut elationem, S. Cass. : Seminaria vanitatis). Sanctus eternim Cesarius de ac re ita monet dicens: « Nolite possidere stracula pulchra et pictata petia, piumaria etiam et reliqua is similia, cum ingenti sumptu (Ms. : sumtu.) et superflua expensa ad oculorum libidinem praeparata » (S. CESARIO, Regula ad monachos (MIGNE, P. L., vol. 67, col. 1097).). Sanctus Basilius: « Qui vult, inquit, religiose ac pie vivere in omnibus, et simplicitatem (Ms. : simplicitate.) et vilitatem vestium requirat, idest ea que parvo precio (« R » interlin.) emuntur.... Ita sed et de caltiamentis eadem ratio observabitur, ut quod simplex esset paratus .... id adsumetur » (S. BASILIO, Regula, XI (MIGNE, P. L., vol. 103, col. 502-4).). Pachomius ita: « Non sit notabilis habitus vester, nec intendatis vestibus placere, sed moribus » (S. PACOMIO, Regula (MIGNE, P. L., vol. 23, col. 65)). Isidorus namque ita (S. ISIDORO, Regula monachorum, cap. XII (MIGNE, P. L., vol. 83, col. 881 seg.).).

 

13. DE HOSPITALITATE.

Ospitalitatem vero, prout facultas rerum tibi suppetit, multorum exempla patrum fultus, studere satage, ob Illius amorem, qui in iuditio dicturus erit: « Ospes fui et collegistis me », et « Quod uni ex minimis meis fecistis, mihi fecistis » (MT., XXV, 35.). Unde et per Paulum dicitur: « Caritas fraternitatis maneat in vobis et ospitalitate nolite oblivisci: per anc enim placuerunt quidam angelis ospitio receptis » (EBR., XIII, 1. S. PAOLO, latuerunt.). Inc Petrus ait: « Ospitales invicem sine murmurationibus » (I PETR., IV, 9.). Beatus etenim papa Gregorius: «Ospitalitatem, frates karissimi, diligite, caritatis opera amate » (MIGNE, P. L., vol. 75, col. 1059). Sanctus etenim Fructuosus martir ita pernuntiat, dicens: « Ospitibus vel peregrinis fratribus cum summa reverentia caritatis et ministrationis obsequia sant prebenda; ad vesperum lavandi pedes, et si ex itinere sunt confecti, oleo perunguendi sant Lectuaria lucerna et extramia mollia exibendum; ac profiscentibus iuxta possibilitatem loci viaticum imponendum » (S. FRUTTUOSO, Regula monastica, cap. X (MIGNE, P. L., vol. 87, col. 1105).). Pedes denique (fol. 94 v.) hospitum lavandi sunt; quibus lotis secundum auctoritatem sancti Benedicti dicendum est: « Suscepimus, Deus, misericordiam tuam in medio templi tui » (Inciso indecifr. nel ms. SALM., XLVII, 9). Venientibus sive discedentibus ospitibus, sicut ait sanctus Benedictus, inclinato capite vel prostrato omni corpore prono, in terra Christus in eis adoretur, qui et suscipitur. Suscipti autem ospites, sicut ipse ait, ducantur prius ad orationem. Facta autem oratione osculum porrigendum est, et postea legatur eis lex divina, ut edificentur, ac deinde eis omnis administretur humanitas.

 

14. DE HUMANA LAUDE.

Dominus ac redemptor noster in evangelio ammonet, dicens: « Adtendite et videte, ne iustitiam vestram faciatis coram hominibus, ut videamini ab eis (MT., VI, 1.), idest, ut faciatis bona ea intentione, ut vanam laudem ab hominibus recipiatis. Sed quicquid boni faciat Christianus, celestia perpretare cupiens regna, pro Christi amore et anime sue salute ac fraterna fatiat caritate. Qui enim elemosinas faciunt vel orationes et ieiuna, ut laudem umanam recipiant, procul dubio [ab] (Superfl.) eterna (« R » interlin.) beatitudine se privant. Ve is (Inciso pressocchè illeggibile.) namque qui ideo bona fatiunt, ut in presenti seculo, ut ab hominibus laudem recipiant». Dicit mundi Redemptor: «Amen dico vobis, receperunt mercedem suam » (MT., VI, 2.). « Cum enim pro recto opere (Interlin.), ut sanctus papa ait Gregorius, laus transitoria qaeritur, eterna retributione res digna vili praecio comparatur. Summopere namque studendum est Dei servo, ut bona que facit Deo faciat, ut non (Interlin.) sibi, sed Domino, a quo bona accepit (Ms. : acepit.), laudem requirat » (Non ho potuto ritrovare questa citazione nelle opere di S. GREGORIO). Sicut ait Dominus in evangelio: « Sic luceat lux vestra coram hominibus (fol. 95 r.), ut videant opera vestra bona et glorificent patrem (Ms. : petrem.) vestrum qui in coelis est » (MT., V., 16.). Apostolus: « Qui gloriatur, in Domino glorietur » (I COR., I, 31.). Et Psalmista: « Non nobis, Domine, non nobis, sed nomini tuo da gloriam » (SALM. (H), CXIII, 1.).

 

15. DE PERSEVERANTIA BONI OPERIS.

Virtus nanque boni operis est perseverantia, dicente Domino Deo nostro: « Qui perseveraverit usque in finem, ic salvus erit » (MT., X, 22.). Audi quia non dixit: « Qui ceperit bonum », sed « qui perseveraverit in bono, hic salvus erit ». Bona ergo non cepisse, sed perfecisse virtus est. Sunt enim qui bene incipiunt, sed male finiunt (Ms. : finiut.) conversationem suam, sicut iudas, prius apostolus, postea proditor Domini. E contra: sunt enim qui male incipiunt, sed bene finiunt, sicut paulus, qui prius persecutor, postea praedicator, primo raptor, postea fidelis dispensator, primo lupus, postea agnus. Oportet etenim valde, <ut> (I. a.) per necessitatem detur unicuique Dei servo, ut qui quod agendum inchoat bonum, a Deo perfici instantissima oratione deposcat (Ms. : deposseat.); ut qui pro sua (Ms. : suam.) inenarrabili misericordia (Ms. : misericordiam.) dedit cognoscere, debet etiam solita (Ms. : solitam.) pietate sua velle insuper et perficere; ut qui nostris meritis non valemus, sourum precibus sanctorum, qui abitione (Ms. : abitio.) saeculi ei complacuerunt, adipisci omnem boni operis perseverantiam (Ms. : perseverantia.) mereamur: eo prestante qui est α-ω, initium et finis, Iesus Christus, dominus noster, qui cum eterno Patre una cum Sancto Spirito per infinita vivit et regnat secula seculorum. Amen.

 

ABBREVIAZIONI USATE NELL’ APPARATO CRITICO

I. a. = Inciso aggiunto per maggior chiarezza.

I. l. = Inciso di incerta lettura.

Interlin. = Interlineare.

Ms. = Manoscritto.

Ms. g. = Il manoscritto è guasto.

Rip. = Ripetizione del testo.

Scil. = Scilicet.

Superfl. = Inciso superfluo.